Σας φαίνεται εντελώς παράλογο να δουλεύετε μια ολόκληρη ζωή; Και μάλιστα στις χειρότερες δυνατές συνθήκες, ως αυστηρά χειρώνακτες, κάτω από καυτό ήλιο, αδιανόητη ζέστη, ενοχλητικά έντομα και μηδενική προοπτική για βελτίωση; Σίγουρα ναι. Μια τέτοια συνθήκη δεν μοιάζει καν με σύγχρονη μισθωτή σκλαβιά, αλλά με το ημερονύκτιο ενός σκλάβου της αρχαιότητας. Κι όμως, κάπως έτσι ήταν η καθημερινότητα ενός υπηκόου στην αρχαία Αίγυπτο, που νομιζόταν ως «ελεύθερος».

Πώς θα σας φαινόταν τώρα αν μαθαίνατε πως η δουλειά αυτή, η απείρως εξοντωτική, δεν τελείωνε με τον θάνατο σας, αλλά συνεχιζόταν και στο επέκεινα; Σε τι βαθμό παραλογισμού φτάνει ακόμη και η σκέψη μιας τέτοιας πιθανότητας; Όσο ακατανόητο κι αν φαντάζει σήμερα, για τους εξουσιαζόμενους της φαραωνικής Αιγύπτου αυτό ήταν η ιδανική προοπτική, καθώς, στον αντίποδα, τους περίμενε μια αιωνιότητα ανυπαρξίας. Μιας ανυπαρξίας που θα προέκυπτε όταν το τέρας Ammit -μια φρικαλέα σύνθεση κροκόδειλου, λεοπάρδαλης και ιπποπόταμου- τους καταβρόχθιζε την καρδιά. Την καρδιά όπου, σύμφωνα με τα φαραωνικά νομιζόμενα, ήταν η έδρα της ύπαρξης κι όλων των συναισθημάτων.

Ασφαλώς, η αντίληψη πως ένα τέρας σάς τρώει την καρδιά και μαζί συνολικά την ύπαρξή σας, σας φαίνεται το λιγότερο αστεία. Και είναι. Ας μην ξεχνάμε όμως πως η πραγματικότητα είναι ένα κολοσσιαίο σύνολο από πράξεις. Όταν οι πράξεις αυτές -που λίγο λίγο υφαίνουν την πραγματικότητα γύρω μας- δεν είναι ουσιαστικά δικές μας, αλλά έτσι τις νομίζουμε, τότε το εντελώς παράλογο μοιάζει για λογικό. Το αδιανόητο γίνεται αυτονόητο.

Εννοείται πως κάθε πράξη έχει ως υπόβαθρο μια ελάχιστη, μικρή ή μεγαλύτερη ιδέα. Οι ιδέες καθορίζουν τις πράξεις κι αυτές με την σειρά τους το σύνολο της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, η πραγματικότητα διαμορφώνεται από εκείνους που μπορούν να «φυτεύουν» τις δικές τους ιδέες στο σύνολο των πολλών, κάνοντάς τους μάλιστα συχνά να πιστεύουν πως ήταν ανέκαθεν δικές τους. Έτσι, η εξουσία, ως μια κοινή κι αποδεκτή πραγματικότητα, δεν επιβάλλεται με βία, αλλά με νοητικό έλεγχο. Ο κόσμος μας είναι ό,τι μας αφορά[1]. Η φράση αυτή εμπεριέχει εν δυνάμει άπειρα ποσά ελευθερίας. Αρκεί αυτό το «αφορά» να το καθορίζουμε οι ίδιοι.

Ας δούμε τώρα τα βασικά στάδια που περιείχε το ταξίδι από τον θάνατο ως το επέκεινα στην αρχαία Αίγυπτο. Οδηγός μας σ’ αυτό θα είναι το Βιβλίο των Νεκρών[2].

Καταρχάς, θα έπρεπε να διαθέτετε το απαραίτητο χρηματικό ποσό για την ταρίχευσή σας. Μόνο ως μούμια θα κερδίζατε την προοπτική της μεταθανάτιας ύπαρξης. Γι’ αυτό σας περίμενε μια ολόκληρη ζωή σκληρής δουλειάς κι αυστηρής αποταμίευσης. Ασφαλώς, ταρίχευση από ταρίχευση, ποιοτικά, είχε τεράστια διαφορά. Άλλη για τον εργάτη, άλλη για τον γραφέα, άλλη για τον ιερέα. Οι Φαραώ ήταν εκτός συναγωνισμού, έτσι κι αλλιώς. Η ταξική διαστρωμάτωση της κοινωνίας, ως αντίληψη και πρακτική, δεν τελείωνε με τον θάνατο.

Κατά την διαδικασία της μουμιοποίησης, αφαιρούνταν όλα τα εσωτερικά όργανα εκτός της καρδιάς – που θεωρούνταν η έδρα των συναισθημάτων, την μνήμης και της ευφυίας. Έπειτα, το σώμα ταριχευόταν με την χρήση νάτρου (ορυκτό αλάτι), ενώ καλυπτόταν με λινό ύφασμα, μουσκεμένο σε φυσική ρητίνη. Εκτός από διάφορα άλλα φυλακτά, στο σημείο της καρδιάς τοποθετούνταν φυλακτό σκαραβαίος για προστασία.

Κι έπειτα, θα άρχιζε το ταξίδι σας στο Duat, στον Κάτω Κόσμο, όπου θα συναντούσατε τεράστια σπήλαια, λίμνες φωτιάς, μαγικές πύλες, που όλες φυλάσσονται από τρομερά πλάσματα -φίδια, κροκόδειλους κι αλλόκοτα υβρίδια ανθρώπων με τέρατα-, με ονόματα όπως «αυτός που χορεύει στο αίμα». Στις σκιές των σκιών, αθέατος, θα ενέδρευε ο Apep, ο θεός-φίδι, να καταβροχθίσει την ψυχή σας. Βέβαια, αν διαθέτατε τα απαραίτητα χρήματα, ν’ αγοράσετε τον πάπυρο με τα κατάλληλα μαγικά ξόρκια, τις προσευχές και τους ειδικούς κώδικες, θα αποφεύγατε τους κινδύνους και τα εμπόδια. Με άλλα λόγια, ακόμη και στο Duat, ο καθένας πορεύεται με το πορτοφόλι του.

Εφόσον περάσετε αλώβητοι από όλα αυτά, η ψυχή σας θα έφτανε στην Αίθουσα της Ma’at, που ήταν η θεϊκή προσωποποίηση της αλήθειας, της δικαιοσύνης και της ισορροπίας. Με την σειρά της, η Ma’at θα σας έστελνε στους 42 θεούς-κριτές, που θα έπρεπε να τους πείσετε πως η ζωή σας ήταν ενάρετη, με βάση τα τότε νομιζόμενα. Η διαδικασία αυτή ονομαζόταν «ομολογία άρνησης». Κι εδώ είναι το σημείο όπου το φυλακτό-σκαραβαίος θα εξασφάλιζε πως η καρδιά σας δεν θα πρόδιδε τα όποια κρίματά σας στους κριτές. Προφανώς, όσο πιο αδρά είχε αγοραστεί το εν λόγω φυλακτό, τόσο πιο αποτελεσματικό (υποτίθεται) θα ήταν.

Αν τελικά τα καταφέρνατε με τους θεούς-κριτές, θα φτάνατε στην τελευταία δοκιμασία. Εκεί, ο Anubis θα ζύγιζε την καρδιά σας. Αν την έβρισκε βαρύτερη από το φτερό στρουθοκαμήλου, τότε θα την τάιζε σαν μεζεδάκι στον Ammit, που ήδη έχουμε περιγράψει. Αν αυτό σας συνέβαινε, άδικος όλος ο πρότερος κόπος μιας ολόκληρης ζωής, καθώς θα καταλήγατε αμετάκλητα στην αιώνια ανυπαρξία. Αν όμως ήταν ελαφρύτερη, ο Ra, o θεός-ήλιος, θα σας οδηγούσε στον Όσιρι, τον θεό του Κάτω Κόσμου.

Και τότε, αφού θα είχατε τραβήξει τα πάνδεινα, θα διαπιστώνατε πως, τελικά, το επέκεινα είναι ένα ατελείωτο μέρος με καλαμιές. Καλαμιές που πρέπει να εκχερσώσετε με τα χέρια σας, για να καλλιεργήσετε την γη. Αλλά μην ανησυχείτε, δεν θα δουλεύατε νυχθημερόν μόνος· εκεί θα σας περίμεναν ήδη αρκετά αγαπημένα σας πρόσωπα, που θα είχαν πεθάνει πριν από εσάς. Επίσης, θα είχατε υποστεί κι ένα είδος μεταθανάτιας λοβοτομής, καθώς δεν θα νιώθατε πόνο, θλίψη ή θυμό. Εν ολίγοις, θα είχατε γίνει ο απόλυτα πειθήνιος εξουσιαζόμενος, μια τέλεια μηχανή εργασίας. Μια βοήθεια ωστόσο οι θεοί θα σας την πρόσφεραν: η κούκλα Shabti[3], που θα είχε τοποθετηθεί στον τάφο σας, θα «σήκωνε μανίκια» και θα στρωνόταν κι αυτή στην δουλειά στο πλάι σας. Όχι για μια ζωή, αλλά για πάντα. Πόσο πιο ιδανικός να γίνει ο παράδεισος;

Αυτό που άμεσα μπορούμε να παρατηρήσουμε, είναι το πώς και σε τι βαθμό περιγράφεται το επέκεινα με όρους επίγειας ζωής. Επί της ουσίας, το σύνολο της ύπαρξης, πέρα από την ζωή, είναι ένας τόπος όπου η ιεραρχία, η αυστηρά ταξική διαστρωμάτωση και το χρήμα ως δύναμη, κυριαρχούν. Επίσης, τα χρήματα μπορούν να αγοράσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις από τους «ειδικούς» (ταρίχευση, μαγικά ξόρκια), για την μεταθανάτια μετάβαση στους τόπους της «ευδαιμονίας». Ακόμη και οι θεοί-κριτές μπορούν να ξεγελαστούν, αν ο νεκρός έχει αγοράσει το ειδικό φυλακτό-σκαραβαίο. Ασφαλώς, όσο πιο ακριβό, τόσο πιο «κατάλληλο». Ο πλούτος και οι «ειδικοί» καθόριζαν την αντίληψη τόσο για τον αισθητό, όσο και για τον μη αισθητό κόσμο.

Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις ιστορικές αναφορές, συνήθως, όσο πιο περίπλοκος ήταν ένας πολιτισμός, τόσο περισσότερο η θρησκεία και οι μεταθανάτιες αντιλήψεις του ήταν συνδεδεμένες με την κεντρική εξουσία. Η κατάσταση αυτή δημιουργούσε τις ιδανικές συνθήκες για τον νοητικό έλεγχο των υπηκόων, ώστε να δέχονται αδιαμαρτύρητα την καθημερινή εκμετάλλευση. Στην περίπτωση της αρχαίας Αιγύπτου, η εκμετάλλευση αυτή ξέφευγε από το καθημερινό και μεταπηδούσε στο υποτιθέμενο αιώνιο. Επίσης, με βάση τα έως τώρα αρχαιολογικά δεδομένα, δεν υπάρχουν στοιχεία για μια γενικευμένη κοινωνική εξέγερση κατά την διάρκεια της φαραωνικής περιόδου.

Βέβαια, κάτι τέτοιο μπορεί στο μέλλον ν’ ανατραπεί. Δεν είναι πολλά τα χρόνια που αρχαιολόγοι, λίγοι ακόμη, θέτουν ξεκάθαρα ως ενδεχόμενο την κοινωνική εξέγερση, όταν ανακαλύπτονται ίχνη καταστροφής σε μία αρχαία πόλη.

 

σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση

 

 

Βιβλιογραφία:

Η Αίγυπτος των Φαραω, Alan Gardiner, εκδ. Φορμιγξ

Θάνατος και ταρίχευση στην αρχαία Αίγυπτο, Παναγιώτης Κουσούλης, εκδ. Αρχέτυπο

Η μαγεία στην αρχαία Αίγυπτο, Αμάντα-Αλίκη Μαραβέλια, εκδ. Ιάμβλιχος

Η αρχαία Αίγυπτος, Jean Vercoutter, εκδ. Καρδαμίτσα

Το Βιβλίο των Νεκρών, Σωκράτης Σκάρτσης, εκδ. Καστανιώτη

 

[1] Λούντβιχ Βίντγκενσταϊν

[2] Πρόκειται για συλλογή κειμένων, γραμμένων σε πάπυρο, που σχετίζονται με τα ταφικά έθιμα, την προετοιμασία του νεκρού σώματος για το «ταξίδι στην άλλη ζωή». Άρχισε να χρησιμοποιείται στην αρχή περίπου του λεγόμενου Νέου Βασιλείου (γύρω στο 1550 π.Χ.), έως το 50 π.Χ., πάντοτε με τα έως τώρα αρχαιολογικά και ιστορικά δεδομένα. Επί της ουσίας, ήταν ένα διαρκώς εν εξελίξει βιβλίο, καθώς για μια περίοδο σχεδόν χιλίων ετών, διάφοροι ιερείς προσέθεταν τα δικά τους νομιζόμενα σε αυτό. Εμπεριέχει κυρίως μαγικά ξόρκια, απαραίτητα για το ταξίδι του νεκρού στον Κάτω Κόσμο (Duat).

[3] Η ιδεοληψία πως χρειαζόμαστε ένα αυτόματο ανδροειδές για τις πάσης φύσεως εργασίες, είναι πολύ παλαιότερη από ότι νομίζουμε.