«Παλαιολιθική» Αφρική

Στην Αφρικανική ήπειρο –και ιδιαίτερα στο νοτιοανατολικό της κομμάτι– έκαναν τα πρώτα τους δειλά βήματα οι αρχέγονοι άνθρωποι. Σχημάτισαν τις πρώτες ομάδες κι αργότερα τις πρώτες κοινότητες, βαδίζοντας άγνωστα μονοπάτια, καθώς κάθε τι γύρω τους και μέσα τους ήταν καινούριο κι η επιθυμία τους να το εξερευνήσουν απεριόριστη. Δεν υπήρχαν νόμοι, ούτε πολιτισμικές απαγορεύσεις∙ ο καθένας πειραματιζόταν ανεμπόδιστα με ο,τιδήποτε επικίνδυνο ή μη επιθυμούσε. Η βίωση της ελευθερίας αποτελούσε μιαν άγρια πρόκληση, που κανένας δεν γύρευε να αποφύγει. Ας δούμε, λοιπόν, τόσο το γεωγραφικό/κλιματολογικό πλαίσιο στο οποίο συνέβησαν όλα αυτά, όσο και καθαυτό το ταξίδι των πρώτων ανθρώπων στο δέρμα της μητέρας Γης.

Το ίδιο το φυσικό περιβάλλον της Αφρικής μας δίνει τον τρόπο να ερμηνεύσουμε την ανθρωπογεωγραφία της. Είναι μια τεράστια γεωγραφική έκταση∙ τόσο μεγάλη που θα μπορούσε να περιλαμβάνει τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Αυστραλία μαζί και πάλι να περισσεύει και λίγος ακόμη χώρος. Διαθέτει ένα υψομετρικό εύρος κοιλοτήτων, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει εξαιρετικό φυσικό πλούτο. Έχει συγχρόνως μια απ’ τις πιο ξηρές ερήμους του κόσμου, αλλά και τρία απ’ τα μεγαλύτερα ποτάμια (Νείλος, Νίγηρας και Ζαΐρ-Κονγκό), απ’ τα πιο θερμά μέρη της γης αλλά και παγετώνες, ατμώδη τροπικά δάση και ξηρά λιβάδια με σαβάνα, κοιλάδες με χαμηλού υψομέτρου ποτάμια και υψηλά οροπέδια, εκτεταμένες ερήμους και γιγάντιες λίμνες, ακτές με μαγκρόβια βλάστηση (δέντρα που φυτρώνουν μέσα στο νερό) και παραλίες που σφυροκοπούνται απ’ τα κύματα. Η εικόνα των διαφορετικών τοπίων είναι εντυπωσιακή. Η κλιματολογική ποικιλία στη διάρκεια του χρόνου δημιουργεί σύνθετες περιβαλλοντικές συνθήκες δίχως τέλος.

Σ’ αυτό το περιβαλλοντικό καλειδοσκόπιο εμφανίστηκαν τα ανθρώπινα είδη κι έμειναν στην Αφρική περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Για τουλάχιστον δύο εκατομμύρια χρόνια (εξαρτάται από το είδος της ανθρωπίδας), οι άνθρωποι έμαθαν πώς να εξασφαλίζουν το καλύτερο δυνατό απ’ το αφρικανικό τους περιβάλλον. Υπήρχε μια δυναμική σχέση μεταξύ τους, στην οποία τα ανθρώπινα όντα προσπάθησαν να μετατρέψουν σε πλεονεκτήματα τις ευκαιρίες που τους προσέφερε κάθε περιβάλλον και να συμφιλιωθούν με τους περιορισμούς του. Αυτή η σχέση μπορεί να εντοπιστεί μέσα στον μακρύ κύκλο της ανθρώπινης ιστορίας στην Αφρική. Αρχικά, ως κυνηγοί, τροφοσυλλέκτες και ψαράδες, που βαθμιαία ενέτειναν την εκμετάλλευση των διαθέσιμων πηγών τους∙ έπειτα, ως κτηνοτρόφοι και γεωργοί∙ τελικά, ως κάτοικοι των πόλεων, τεχνίτες και έμποροι: οι άντρες και οι γυναίκες συνέχιζαν να αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους, διατηρώντας αυτή την αξιοσημείωτη ποικιλία στρατηγικών. Βαθμιαία, η ζωή τους έπαψε να είναι μια απλή αλληλεπίδραση ανθρώπου περιβάλλοντος και έγινε μια μάχη επιβολής του ανθρώπου πάνω στη φύση. Αν κάποιος θέλει να μελετήσει την ανθρώπινη ιστορία της Αφρικής, θα πρέπει, λοιπόν, να κατανοήσει τη σύνθεση που αρχικά δημιούργησε η σχέση ανθρώπου και φυσικού τοπίου.

Οι πρώτες γνωστές ανθρωπίδες εξελίχθηκαν στην Αφρική. Σύμφωνα με την παλαιοντολογία, η ανατομία του κρανίου των πρώτων ανθρωποειδών ήταν παρόμοια μ’ εκείνη του γορίλα και του χιμπατζή, των ανθρωποειδών πιθήκων, που επίσης εξελίχθηκαν στην Αφρική, με τη διαφορά ότι οι ανθρωπίδες είχαν υιοθετήσει τη δίποδη βάδιση και είχαν ελεύθερα τα χέρια τους. Αυτή η ελευθερία τους έδωσε ένα καθοριστικό πλεονέκτημα, επιτρέποντάς τους να ζουν και στις διαθέσιμες δασώδεις εκτάσεις και στην ανοιχτή σαβάνα, σε μια εποχή που η Αφρική στέρευε και η σαβάνα αναπτυσσόταν εις βάρος των δασών, δηλαδή γύρω στα 5 με 10 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα.

Περίπου τρία εκατομμύρια χρόνια πριν, αρκετοί αυστραλοπίθηκοι (είδη ανθρωπίδων) αναπτύχθηκαν σε όλη τη νότια, ανατολική και κεντρική Αφρική. Κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν εργαλεία, αναζητούσαν κρέας ως τροφή και ήταν παμφάγοι. Επειδή πολλές φορές, όταν διαβάζουμε στα επιστημονικά εγχειρίδια για αυτά τα πλάσματα, τα νιώθουμε ως κάτι ξένο και ανοίκειο, ως μια ζωώδη εκδοχή μας, κατώτερη στην αλυσίδα της εξέλιξης, όπως συνηθίζεται να μας παρουσιάζεται, θα ήταν απελευθερωτικό να φανταστούμε τις ανθρωπίδες με μια άλλη ματιά.

Μπορούμε να τους σκεφτούμε όχι τόσο ως ζώα, αλλά ως υπάρξεις μεταξύ ουρανού και γης, που θα μπορούσαν να υψώνουν το κεφάλι και να κοιτάζουν τον ουρανό, ίσως για πρώτη φορά τόσο καλά. Θα αντιλαμβάνονταν πότε είναι καλύτερη ώρα για κυνήγι ή για συλλογή καρπών, θα επέλεγαν την μέρα ή την νύχτα, για να ξεκουραστούν ή να φάνε. Θα ένιωθαν τη δύναμή τους να πολλαπλασιάζεται, όταν μοιράζονταν τη ζωή, όχι μόνο με τις άλλες ανθρωπίδες, αλλά και με άλλα ζώα που είχαν περίπου κοινές δυνάμεις. Δεν θα έλειπαν, βέβαια, οι τσακωμοί, οι απότομοι χωρισμοί, αλλά ούτε κι η περιέργεια κι ο πειραματισμός. Θα δούλευαν τα εργαλεία τους, ώστε να είναι αποτελεσματικότερα, θα τα μετέτρεπαν σε όπλα για την επιβίωσή τους. Δεν θα έλειπαν και τα ατυχήματα, καθώς θα έξυναν ή θα χτυπούσαν ένα εργαλείο. Θα έκοβαν το δάχτυλό τους και, νιώθοντας τον πόνο της καθημερινότητας, θα κατέφευγαν στα πρώτα γιατροσόφια της φύσης, για να τον καταπραΰνουν.

Κάπου 2,3 εκατομμύρια χρόνια πριν, τα πρωτόγονα λίθινα εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά ως όπλα, ώστε να σκοτώσουν ζώα και να συγκεντρώσουν το κρέας, τα οστά και τον μυελό των οστών τους. Ακόμη, ο HomoHabilis δεν ήταν πιθανώς τόσο ικανός ν’ ανταγωνιστεί τους μεγάλους θηρευτές και θα πρέπει ν’ αποτελούσε περισσότερο λεία, παρά κυνηγό. Πιθανόν, έκλεβε αυγά από φωλιές και μάλλον κατάφερνε να πιάσει μικρά θηράματα και ν’ αποδυναμώσει τα μεγαλύτερα. Τα εργαλεία εντάχθηκαν στην κατηγορία των Oldowan. Έτσι ονόμασαν οι αρχαιολόγοι τα πρώιμα λίθινα εργαλεία κοπής και τριβής (της ύστερης παλαιολιθικής, όπως ονομάζεται, δηλαδή περίπου 2,6 με 1,7 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα). Σε αυτή την εποχή, λοιπόν, η ανθρωπίδα δοκίμασε να πολεμήσει με τα μεγαλύτερα σε μέγεθος ζώα, να επεξεργαστεί καλύτερα την τροφή της, να δοκιμάσει πώς θα μπορούσε να μεταποιήσει τα υλικά της με την κοπή και την τριβή.

Γύρω στα 1,9/1,8 εκατομμύρια πριν, ο HomoErgaster έκανε την εμφάνισή του στην ανατολική και νότια Αφρική, ζώντας παράλληλα για κάποιο διάστημα με τον HomoErectus, που εμφανίστηκε περίπου 1,5 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα και η παρουσία του διήρκεσε μέχρι και 200.000 περίπου χρόνια πριν.[1] Κάποιοι απ’ τους προγενέστερους εκπροσώπους του είδους είχαν μικρότερο εγκέφαλο και χρησιμοποιούσαν πιο παλιού τύπου λίθινα εργαλεία, όπως του HomoHabilis κυρίως. Κατόπιν, ο εγκέφαλος αυξήθηκε σε μέγεθος και ο HomoErectus ανέπτυξε, τελικά, περιπλοκότερα εργαλεία από λίθο, που κατονομάστηκαν απ’ τους αρχαιολόγους Acheulean (χειροπελέκεις, ωοκελύφη σε σχήμα αχλαδιού). Η ονομασία, που παραπέμπει σε μια επαρχιακή περιοχή της Γαλλίας, δεν θα πρέπει να μας μπερδεύει, καθώς τα πρώτα τέτοιου είδους εργαλεία βρέθηκαν πάλι στην αφρικανική ήπειρο. Πιθανόν, οι πρώτοι κυνηγοί HomoErectus κατέκτησαν την τέχνη της φωτιάς και ήταν τα πρώτα ανθρωποειδή που άφησαν την αφρικανική ήπειρο, για να αποικίσουν τον υπόλοιπο κόσμο, εξελισσόμενοι σε ένα άλλο είδος, τον HomoFloresiensis, που βρέθηκε στο νησί Flores της Ινδονησίας.

Πλέον, θα μπορούσαμε να μιλάμε για έναν καλό τεχνίτη, που όχι απλώς πειραματίζεται, αλλά ξέρει και τι θέλει να πετύχει και το ολοκληρώνει. Φτιάχνει τα πρώτα τσεκούρια και τα πρώτα δοχεία από κελύφη αυγών, προφανώς για να συγκεντρώσει υγρά. Συνειδητοποιεί σταδιακά τις δυνατότητές του και κατορθώνει να βελτιώνει τις κυνηγετικές του ικανότητες. Αν μπόρεσε ν’ ανακαλύψει και τη φωτιά, τότε ίσως πια έφτιαξε και τις πρώτες κοινότητες, που ενώνονταν γύρω από αυτήν, μαγείρευαν και σταθεροποιούνταν σε μια ευρύτερη περιοχή, στα όρια της οποίας μετακινούνταν ως νομάδες.[2]

Προφανώς, την ίδια εποχή εμφανίστηκε στο νου του και το άρρητον ακόμα του μεταφυσικού κόσμου, έκανε τις πρώτες σκέψεις και ίσως να βρήκε τρόπο, δειλά-δειλά, να λεκτικοποιήσει κάποιες από αυτές και να γίνει κατανοητός. Γύρω στα 15 με 10 χιλιάδες χρόνια Π.χ. βρέθηκε στο κατώφλι της γεωργίας, ξεκινώντας έτσι το μακρύ του ταξίδι που τον έβγαλε στα λημέρια της ιδιοκτησίας και του πολιτισμού, απ’ τα οποία ακόμη αναζητά τον χάρτη για να διαφύγει. Αυτή, όμως, θα είναι μια άλλη μακρά ιστορία, που εξαπλώθηκε απ’ την καρδιά της Αφρικής σ’ όλο τον κόσμο.

σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση

 

Σχετικά βιβλία:

Kevin Shillington, History of Africa

Graham Connah, African Civilizations

[1]Επειδή μας χωρίζουν αιώνες από αυτά τα είδη, αλλά και επειδή τα κατάλοιπα που μας άφησαν είναι περιορισμένα, δεν είναι εύκολο να μιλάμε με ακρίβεια για την ανθρώπινη εξέλιξη. Υπάρχουν, λοιπόν, δύο υποθέσεις για τον Homoerectus: είτε ότι είναι το ίδιο είδος με τον Homo ergaster, και κατά ακολουθία άμεσος πρόγονος των ύστερων ανθρωπίδων σαν τον Homo heidelbergensis, τον Homo neanderthalensis, και τον Homo sapiens, είτε αποτελεί ένα ξεχωριστό Ασιατικό είδος ανεξάρτητο από τον Αφρικανικό ergaster.

[2] Πολύ συχνά ο νομαδισμός συγχέεται με την ατελείωτη μετακίνηση από το ένα μέρος στο άλλο, σαν αυτό που λέμε όπου γης πατρίς. Ωστόσο, ο νομάς αλλάζει στη διάρκεια του έτους, ανάλογα με την εποχή, συγκεκριμένα σημεία κατοίκησης. Για παράδειγμα, μεταναστεύει σε έναν θερμότερο οικισμό τον χειμώνα και έναν δροσερότερο το καλοκαίρι. Στους αρχαίους κυνηγούς-νομάδες τον άξονα μετακίνησης καθόριζε η πορεία των θηραμάτων.