Οι καιροί είναι χαώδεις· οι γνώμες συγκεχυμένες· τα κόμματα ένας κυκεώνας· η γλώσσα των νέων ιδεών δεν έχει ακόμα δημιουργηθεί· τίποτε δεν είναι δυσκολότερο από το να ορίσει κανείς καλά τον εαυτό του σε σχέση με τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, την πολιτική. Νιώθει κανείς, ζει και στην ανάγκη πεθαίνει για έναν σκοπό δίχως να μπορεί να τον ονομάσει. Το πρόβλημα των καιρών είναι να κατατάξει κανείς πράγματα και ανθρώπους… Ο κόσμος έχει μπερδέψει τον κατάλογό του.

Alphonse de Lamartine Declaration of Principles (αναφερόμενος στη Γαλλία του 19^ουαι.)

Εκείνο που συχνά διαφεύγει της προσοχής είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι πλέον, κολυμπώντας στη ροή των πληροφοριών, ανακυκλώνοντας και αναπαράγοντας ειδήσεις, τροφοδοτούν κάθε μέρα μέσα τους την αίσθηση ότι είναι όντα της ιστορίας. Η ιστορικότητα της καθημερινής μας ζωής μοιάζει αναπόφευκτη και δεδομένη. Η ροή ειδήσεων, με την οποία βομβαρδιζόμαστε κάθε μέρα από κάθε γωνιά της γης, σταθεροποιεί μέσα μας την βεβαιότητα ότι η ιστορία είναι αναπόφευκτη, σαν μοίρα, στην οποία υποκείμεθα. Μας δημιουργείται η ψευδαίσθηση πως, αναπόδραστα, αργά ή γρήγορα θα μας βρει και εμάς μια από τις μεγάλες καταστροφές της ιστορίας: ένας πόλεμος, ένα τρομοκρατικό χτύπημα, ένα ατύχημα, μια αρρώστια της εποχής (καρκίνος, καρδιακό επεισόδιο κλπ.), ακόμη κι ένα καιρικό φαινόμενο με ιστορικές διαστάσεις, που φαίνεται ανεπανάληπτο (ένας χιονιάς, ένας καύσωνας, μια έντονη βροχόπτωση). Όλα γίνονται ιστορικά.

Ενδεχομένως κάποιος να σκεφτεί ότι ανέκαθεν ο άνθρωπος ζούσε ως ιστορικό όν, πάντα επικαλούνταν τη μνήμη, όπως την αντιλαμβανόμαστε στις μέρες μας. Ίσως, όμως, δεν έχει υπ’ όψη του ποια είναι η φύση της ίδιας της ιστορίας. Οι σημερινοί ιστορικοί αντιμετωπίζουν τα γεγονότα ως μοναδικά κι ανεπανάληπτα, η σύγχρονη ιστορία ως επιστήμη έχει δομηθεί σε αυτή τη λογική. Αυτή η άποψη δίνει την εντύπωση ότι η γραμμικότητα της εξέλιξης κι η «ανθρώπινη πρόοδος» δεν έχει όρια, μπορεί να συνεχίζεται εσαεί. Μια τέτοια αντίληψη, που ξεκίνησε αρκετά νωρίς και εδραιώθηκε κυρίως άμα τη εμφανίσει της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δεν ήταν πάντα η αντίληψη των ανθρώπων για τον χρόνο και τη θέση τους σε αυτόν. Ο Θουκυδίδης, για παράδειγμα, όταν έγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, θεωρούσε ότι η ουσία των γεγονότων θα επαναλαμβάνεται στο μέλλον κι η αξία του έργου του ήταν ακριβώς αυτή· ότι το έργο του θα χρησιμεύσει ως καταγεγραμμένη γνώση στο μέλλον.

Οι πρωτόγονες κι αρχαϊκές κοινωνίες, δηλαδή όσες ζούσαν στην τροχιά ενός άλλου ρυθμού ζωής από αυτό που ονομάζουμε σύγχρονο, νεωτερικό ή μοντέρνο –και με αυτή την έννοια συνεχίζουν να υπάρχουν τέτοιες κοινωνίες- σε κάθε τους πράξη, είτε καθημερινή είτε τελετουργική, αναγνώριζαν την κυκλικότητα του χρόνου. Κάθε ενέργεια επαναλαμβάνεται περιοδικά, αναπαράγοντας την κυκλικότητα της δημιουργίας του κόσμου. Κάθε τι στη φύση έχει έναν αέναο κύκλο ζωής, που περιλαμβάνει την γέννηση, την ανάπτυξη, τη φθορά, το θάνατο και την αναγέννηση. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα επαναλαμβάνονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αλλά ότι κινούνται σε αυτό τον κύκλο, αναδημιουργώντας παραλλαγές του κόσμου. Μια τέτοια αντίληψη δεν την είχαν μόνον λαοί όπως οι Αβορίγινες της Αυστραλίας, φυλές της Αφρικής, γηγενείς (που γεννήθηκαν από τη γη) της Αμερικής, που θα μπορούσε κάποιος να τους ονομάσει πρωτόγονους (ο όρος ιστορικά επιβλήθηκε ως υποτιμητικός και δηλώνει τον πρωτογενή), αλλά και οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι, Ινδοί, Πέρσες, Μεσοποτάμιοι εν γένει, Έλληνες κλπ., αυτές δηλαδή που θα ονομάζαμε αρχαϊκές κοινωνίες, οι οποίες ασπάζονταν τον πολυθεϊσμό.

Οι λαοί, που ονομάστηκαν και «λαοί χωρίς ιστορία», είτε δεν ενδιαφέρονταν για αυτήν είτε την απέφευγαν συνειδητά. Κάθε κύκλος του χρόνου γι’ αυτούς ήταν μια ευκαιρία να καθαρθούν από το παλιό και να εισέλθουν ως αναγεννημένες υπάρξεις στο καινούργιο. Αυτή ήταν κι η σημασία του νέου έτους γι’ αυτούς. Η μνήμη τους εντασσόταν στο να επαναλαμβάνεται η αναπαράσταση της δημιουργίας. Απεναντίας, λαοί όπως οι αρχαίοι Εβραίοι, οι Ρωμαίοι, θρησκείες όπως η χριστιανική κι η εβραϊκή, που άλλωστε η δεύτερη αποτελεί τη θεολογική μήτρα της πρώτης, θέλησαν να δώσουν μια γραμμική σειρά στα γεγονότα, να δηλώσουν τη μοναδικότητα κάθε γεγονότος, που θα εξαρτιόταν από τη θέληση ενός και μόνο θεού, κυρίως τιμωρού. Και βέβαια ο σύγχρονος στοχασμός από τον Χέγκελ και μετά διαπνέεται από το αναπόφευκτο της ιστορίας, είτε αυτό λέγεται Καθολικό Πνεύμα, είτε Πάλη των Τάξεων, είτε επιστημονικά αποδεδειγμένη αλήθεια.

Ωστόσο, ο άνθρωπος πάντα ερχόταν αντιμέτωπος με τα δεινά και τον πόνο. Πάντα καλούνταν να αντιμετωπίσει μια μεγάλη καταστροφή, είτε αυτή ήταν πόλεμος είτε λιμός είτε λοιμός. Οι παλαιοί άνθρωποι, αυτοί που ο κόσμος τους ήταν και είναι κυκλικός, έλυναν αυτά τα φαινόμενα με τρόπο απ-ενοχοποιητικό· λυτρώνονταν μέσα από την διαρκή αναγέννηση της φύσης και την ιερότητα του χρόνου. Η χριστιανική θρησκεία κατανόησε εγκαίρως αυτό το αδιέξοδο της γραμμικότητας και υιοθέτησε μια άλλη τακτική, για να διαχειριστεί τον πόνο: τον ανήγαγε σε μέσο απόδειξης της πίστης. Από τη μια, λοιπόν, οι χριστιανοί υιοθέτησαν τη λογική ότι η ιστορία οδεύει προς στην έσχατη λύση της, τη λεγόμενη «δευτέρα παρουσία», αλλά από την άλλη είχαν ένα στήριγμα, την πίστη τους, ως παραμυθία στα δύσκολα. Και μιλάμε πάντα για τους απλούς ανθρώπους, που δεν διεκδικούν οφίκια κι εξουσίες, που είναι οι πολλοί, που γεννιούνται και πεθαίνουν ανθρώπινοι, όχι ως μεγάλες «υπερβατικές» προσωπικότητες.

Σήμερα, ενώ είμαστε αντιμέτωποι με την αμείλικτη ιστορία, που προχωρά διαρκώς και αδιαλείπτως, σαρώνοντας τα πάντα στο πέρασμά της, η μνήμη δεν έχει τη σημασία που είχε στον κυκλικό χρόνο. Όλα τα γεγονότα είναι μικρές ψηφίδες, ασήμαντες μπροστά στο χείμαρρο της ιστορίας, που μόνο με το μικροσκόπιο της επιστήμης μπορούν να εξεταστούν. Δύνανται ν’ αναπαράγονται, όταν είναι απαραίτητο ή χρήσιμο ή ωφέλιμο για κάποιες καταστάσεις, ως πληροφορίες. Μπορεί να εκδίδονται βιβλία, να κυκλοφορούν ταινίες και ντοκυμανταίρ για κάποιο διάστημα σχετικά με ένα ιστορικό γεγονός και μετά πάλι να ξεχνιούνται, καθώς το ποτάμι φέρνει άλλα «ψάρια», να ταΐσει και να χορτάσει άλλες συνειδήσεις. Δεν είναι να απορεί κανείς, λοιπόν, πώς γίνεται στην εποχή της κορύφωσης της ιστορικότητας του κόσμου, να υποφέρει τόσο πολύ ο κόσμος αυτός από αμνησία.

Η ιστορία από μόνη της διψάει για γεγονότα. Με αυτά την τροφοδοτεί πλέον η δημοσιογραφία. Είναι, όμως, αμείλικτη. Κάνει τον άνθρωπο να ασφυκτιά, να υποφέρει, να νιώθει ανίσχυρος, καθώς από τη μια στιγμή στην άλλη η ιστορία μπορεί να επέλεξε τη δική του πατρίδα, για να γνωρίσει έναν πόλεμο, μια καταστροφή, ένα οικονομικό, πολιτικό ή κοινωνικό δράμα. Και πλέον οι θεοί είναι μαριονέτες, δεν έχουν σάρκα και οστά, όπως μερικούς αιώνες πρωτύτερα. Δεν θυσιάζονται, για να μας σώσουν, δεν μεθούν με κρασί, δεν έρχονται από τον υπερ-Βορρά, φέροντας το φως. Οι θεοί σιωπούν κι η ιστορία φλυαρεί. Κι ο άνθρωπος –παλιός και νέος– μένει αβοήθητος. Υπάρχουν πάντα κι εκείνοι που δεν πιστεύουν στην γραμμικότητα της ιστορίας, εκείνοι που δεν χάνουν την πίστη τους. Όσοι, όμως, μπήκαν στα γρανάζια της νεωτερικότητας, ήρθαν πια αντιμέτωποι με τη μηχανή.

Κι έτσι, οι παλαιοί άνθρωποι είναι εκείνοι που έχουν ακόμη σώμα και πνεύμα ανθρώπου. Οι νέοι θέλουν να τα επεκτείνουν μέσα από τη μηχανή, επειδή θέλουν να ακολουθούν το πρωτότυπο, την καινοτομία, να πηγαίνουν πάντα μπροστά δίχως σταματημό. Έβγαλαν τα φρένα, επειδή δεν χρειάζεται, θαρρούν, να σταματήσουν. Κι αφήνονται και κυλούν στο ποτάμι της προόδου, προεκτείνοντας την ύπαρξή τους, το σώμα και το μυαλό τους, με πρόσθετα στηρίγματα, για να βλέπουν στο σκοτάδι, να ακούν τους χαμηλούς θορύβους, να αγγίζουν και να φιλούν από χιλιόμετρα μακριά τους αγαπημένους τους, να επικοινωνούν με τον υπολογιστή τους με ένα βλέμμα. Τα παιδιά της ιστορίας τυφλώθηκαν από το ηλεκτρικό και ηλεκτρονικό φως. Τυφλώθηκαν από το εξωτερικό φως και δεν βλέπουν τίποτε μέσα τους. Ο φωταδισμός φτάνει στο απόγειό του.

Τα παιδιά του κυκλικού χρόνου, όμως, ξέρουν ότι όλα κάνουν τον κύκλο τους και τελειώνουν. Και ο φωταδισμός και ο σκοταδισμός τελειώνουν. Έρχεται εκείνη η στιγμή του λυκόφωτος ή της αυγής που το φως είναι αρκετό, όσο και το σκοτάδι, ώστε να δεις μέσα σου. Και τότε βρίσκεις εκεί επαρκές φως και σκοτάδι, για να συνεχίσεις τον κύκλο σου χωρίς φόβο και βιασύνη.

Το πνεύμα και η ψυχή είναι ακριβώς όπως το σώμα. Αν δεν τα ταΐζεις, ατροφούν. Αν πάλι τα ταΐζεις σκουπίδια, τότε θ’ αρρωστήσουν. Έτσι, λοιπόν, αν δεν ταΐζεις την ψυχή σου με θέληση και καθαρή συνείδηση, θα αρρωστήσει. Αν τρέφεις το πνεύμα σου με κακές ή ηλίθιες σκέψεις, πληροφορίες και ξερές γνώσεις, που δεν μπορείς να αξιοποιήσεις και να μοιραστείς, θα παράγει κακής ποιότητας ουσίες. Το σώμα απλώς αυτές τις αντιδράσεις τις κάνει πιο φανερά. Σε προειδοποιεί πιο άμεσα. Σου κρούει φανερότερα τους κώδωνες. Κι είναι λογικό, διότι το σώμα είναι ο οίκος που φιλοξενεί και τα υπόλοιπα.

Για να βρούμε τη σωστή αναλογία φωτός, να μην κυριαρχήσει ούτε ο σκοταδισμός ούτε ο φωταδισμός, χρειάζεται χρόνος ιερός. Χρειάζεται ο χρόνος να είναι τελετουργικός, να έχει ολοκληρωτική αξία από μόνος του. Χρειάζεται να μην είναι χρήσιμος ούτε ιερόσυλος. Χρειάζεται να θέσεις τον εαυτό σου ως κέντρο του σύμπαντος, όχι εγωκεντρικά, αλλά μόνο και μόνο επειδή όλοι κι ο καθένας μας είναι μια μικρο-γεωγραφία του σύμπαντος. Αυτή η γνώση είναι ιερή, για να την αμελούμε, να την παραμελούμε, να την περιφρονούμε. Ιερή όχι μέσα στα πλαίσια μιας οιασδήποτε θεολογίας, πόσο μάλλον δομημένης θρησκείας, αλλά ως ανάκλαση μιας εσωτερικής πληρότητας, μιας πνευματικής αυτάρκειας εις θέσιν να αναπτύξει δυνάμεις, στον άνθρωπο, ικανές να τον απελευθερώσουν επί της ουσίας. Είναι ευθύνη μας να τα κρατάμε ζωντανά. Όλα όσα κάνουμε, οι αληθινές μας δυνατότητες, μπορούν να μας βοηθήσουν, να (ξανά)βρούμε την ιερότητα της ύπαρξής μας.

Αν σταματήσουμε να είμαστε πληροφορίες, μας μένει ο ιερός χρόνος να σκεφτούμε ποιοι είμαστε και τι θέλουμε. Ο καθένας μπορεί να δώσει τη δική του απάντηση. Αρκεί να μην ξεχνάει τη γεωγραφία του.

σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση

Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 168, Φεβρουάριος 2017

 

Σχετικά βιβλία:

Giambatista Vico, Η Νέα Επιστημονική Γνώση, (μετάφραση από τα λατινικά: Γιώργος Κεντρωτής)

Μιρτσέα Ελιάντε, Κόσμος και Ιστορία, Ο μύθος της Αιώνιας Επιστροφής

Clifford Geertz, Η ερμηνεία των πολιτισμών

Eric Wolf, Η Ευρώπη και οι Λαοί χωρίς ιστορία