Ο Τρότσκυ στο ρόλο του Αη Γιώργη που πολεμά με τον δράκοντα Στάλιν, δεν μπορεί να μας κάνει να ξεχάσουμε τον Τρότσκυ της Κροστάνδης.

Τους λενινιστές, τους τροτσκιστές, τους μπορντιγκιστές και τους κεντριστές, τους χωρίζουν διαφορετικές απόψεις μόνον ως προς την τακτική. Όλοι οι μπολσεβίκοι, σ’ όποιο ρεύμα ή τάση κι αν ανήκουν, υποστηρίζουν την πολιτική δικτατορία και τον κρατικό σοσιαλισμό. Καμίλο Μπερνέρι, Ιταλός αναρχικός (1897-1937). Δολοφονήθηκε κατά τη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου, από τους κομμουνιστές.

Η οπτική των στρατιωτικών μυστικών υπηρεσιών του Καναδά

Μπορούμε να προσεγγίσουμε την υπόθεση απελευθέρωσης του Τρότσκυ και από μια άλλη οπτική γωνία· αυτή των καναδικών μυστικών υπηρεσιών. Ο αντισυνταγματάρχης John Bayne MacLean, ένας επιφανής καναδός εκδότης κι επιχειρηματίας, ιδρυτής και πρόεδρος της MacLean Publishing Company, στο Τορόντο, έθεσε σε κυκλοφορία πολλές εμπορικές εφημερίδες, περιλαμβανομένης και της Financial Post. Ο MacLean, επίσης, είχε μια μακροχρόνια συνεργασία με την καναδική στρατιωτική μυστική υπηρεσία.^[1]

Το 1918, o συνταγματάρχης MacLean έγραψε για λογαριασμό περιοδικού του ομίλου του, ένα άρθρο, που τιτλοφόρησε «Γιατί αφήσαμε τον Τρότσκυ να φύγει; Πώς ο Καναδάς έχασε μια ευκαιρία να συντομεύσει τον πόλεμο».^[2] Το άρθρο περιείχε λεπτομερείς και ασυνήθιστες πληροφορίες για τον Λέον Τρότσκυ, αν και το τελευταίο μισό του κομματιού είναι γενικόλογο, επισημαίνοντας ελάχιστα σχετικά με το θέμα. Έχουμε δύο ενδείξεις για την αυθεντικότητα των πληροφοριών. Πρώτον, ο συνταγματάρχης MacLean υπήρξε άνθρωπος ακέραιος με εξαιρετικές διασυνδέσεις στις καναδικές υπηρεσίες πληροφοριών. Δεύτερον, όταν τα κυβερνητικά αρχεία κυκλοφόρησαν από τον Καναδά, η Μ. Βρετανία και οι ΗΠΑ ήρθαν να επιβεβαιώσουν σε μεγάλο βαθμό τις δηλώσεις του MacLean. Ορισμένες δηλώσεις του χρειάζονται επιβεβαίωση, αλλά ακόμη και πληροφορίες διαθέσιμες από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 δεν είναι απαραιτήτως αντίθετες με το άρθρο του MacLean.^[3]

Το αρχικό επιχείρημα του MacLean είναι ότι «κάποιοι καναδοί πολιτικοί ή αξιωματούχοι ήταν κυρίως υπεύθυνοι για την παράταση του πολέμου [του A’ παγκοσμίου πολέμου], για τις τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, τις πληγές και τα βάσανα του 1917 και τις μεγάλες εξελίξεις του 1918».

Επί πλέον, αναφέρει ο MacLean, πως αυτά τα άτομα έκαναν (το 1919) κάθε δυνατή προσπάθεια να εμποδίσουν το Κοινοβούλιο και τον Καναδικό λαό από το να μάθουν αυτά τα γεγονότα. Επίσημες αναφορές, περιλαμβανομένων και αυτών του Sir Douglas Haig, αποδεικνύουν ότι, παρά το Ρωσικό ρήγμα το1917, ο πόλεμος θα τελείωνε έναν χρόνο νωρίτερα κι ότι «ο άνθρωπος που είναι κυρίως υπεύθυνος για την κατάρρευση της Ρωσίας (στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο) ήταν ο Τρότσκυ… ενεργώντας κάτω από τις οδηγίες των γερμανών».

Ποιος ήταν ο Τρότσκυ; Σύμφωνα με τον MacLean δεν ήταν Ρώσος, αλλά Γερμανός. Παράξενος ισχυρισμός, καθώς μπορεί να φαίνεται ότι συμπίπτει με άλλα αποσπάσματα πληροφοριών των μυστικών υπηρεσιών: δηλαδή, ότι ο Τρότσκυ μιλούσε καλύτερα γερμανικά από ό,τι ρωσικά και ότι ήταν ο Ρώσος εκτελεστής του γερμανικού «Μαύρου συνδέσμου». Σύμφωνα με τον MacLean, ο Τρότσκυ τον Αύγουστο του 1914 είχε εκδιωχθεί «επιδεικτικά» από το Βερολίνο^[4]· έφτασε τελικά στις ΗΠΑ, όπου οργάνωσε τους Ρώσους επαναστάτες, καθώς και τους Επαναστάτες στο Δυτικό Καναδά, οι οποίοι «ήταν σε μεγάλο βαθμό Γερμανοί και Αυστριακοί, που ταξίδευαν ως Ρώσοι». Ο MacLean συνεχίζει:

Αρχικά, οι Βρετανοί βρήκαν μέσω των Ρώσων συνεργατών ότι ο Kerensky, ο Lenin και μερικοί μικρότεροι ηγέτες ήταν στην πράξη αμειβόμενοι από τους Γερμανούς ήδη από 1915 και αποκάλυψαν το 1916 τις σχέσεις με τον Τρότσκυ, όταν ζούσε στη Νέα Υόρκη. Από αυτή την περίοδο παρακολουθούνταν στενά από… Ομάδα Πυροτεχνουργών. Στις αρχές του 1916 ένας Γερμανός αξιωματικός ταξίδεψε για τη Νέα Υόρκη. Βρετανοί αξιωματούχοι των μυστικών υπηρεσιών τον έθεσαν υπό περιορισμόν. Κρατήθηκε στο Halifax, αλλά με εντολή τους αφέθηκε ελέυθερος μετά από άφθονες συγγνώμες για την αναπόφευκτη καθυστέρηση. Έπειτα από πολλούς χειρισμούς, έφτασε σε ένα βρώμικο μικρό γραφείο εφημερίδας στις παραγκουπόλεις και εκεί βρήκε τον Τρότσκυ, στον οποίο μετέφερε σημαντικές οδηγίες. Από τον Ιούνιο του 1916, μέχρι που τον μετέφεραν στην Βρετανία, η Ομάδα Πυροτεχνουργών της Νέας Υόρκης ποτέ δεν έχασε επαφή με τον Τρότσκυ. Ανακάλυψαν ότι το πραγματικό του όνομα ήταν Braunstein και ότι ήταν Γερμανός, όχι Ρώσος.^[5]

Μια τέτοια γερμανική δραστηριότητα σε ουδέτερες χώρες επιβεβαιώνεται σε μια έκθεση του Υπουργείου Εξωτερικών (316-9-764-9), που περιγράφει την οργάνωση των Ρώσων προσφύγων για επαναστατικούς σκοπούς.

Συνεχίζοντας, ο MacLean δηλώνει ότι ο Τρότσκυ και τέσσερις συνεργάτες επιβιβάσθηκαν στο «S.S. Christiania» (sic) και στις 3 Απριλίου μεταφέρθηκαν στον «Captain Making» (sic) και αποβιβάσθηκαν από το πλοίο στο Halifax υπό την καθοδήγηση του υπολοχαγού Jones (στην πραγματικότητα, μια ομάδα εννέα, συμπεριλαμβανομένων και των έξι ανδρών, απομακρύνθηκαν από το S.S. Kristianiafjord. Το όνομα του αξιωματικού του ναυτικού ελέγχου στο Halifax ήταν Captain O. M. Makins, R.N. Το όνομα του αξιωματούχου που απομάκρυνε την ομάδα του Τρότσκυ από το πλοίο δεν είναι στα έγγραφα της καναδικής κυβέρνησης. Ο Τρότσκυ τον αναφέρει ως «Machen»). Πάλι, σύμφωνα με τον MacLean, τα χρήματα του Τρότσκυ προήλθαν «από γερμανικές πηγές στη Νέα Υόρκη». Επίσης, γενικά η εξήγηση που δίνεται είναι ότι η απελευθέρωση έγινε κατόπιν αιτήματος του Kerensky, αλλά μήνες πριν αυτοί οι Βρετανοί αξιωματούχοι κι ένας Καναδός που υπηρετούσε στη Ρωσία, ο οποίος μπορούσε να μιλήσει τη Ρωσική γλώσσα, ανέφερε στο Λονδίνο και στην Washington ότι ο Kerensky ήταν στις γερμανικές υπηρεσίες.^[6]

Ο Τρότσκυ απελευθερώθηκε «κατόπιν αιτήματος της Βρετανικής Πρεσβείας στην Washington… [που] ενήργησε κατόπιν αιτήματος του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, που ενήργησε για κάποιον άλλον». Οι Καναδοί αξιωματούχοι «είχαν την εντολή να ενημερώσουν τον Τύπο ότι ο Τρότσκυ ήταν ένας Αμερικανός πολίτης, που ταξιδεύει με αμερικάνικο διαβατήριο· που την απελευθέρωσή του απαιτούσε ειδικά το Υπουργείο Εξωτερικών της Washington». Επιπλέον, γράφει ο MacLean, στην Ottawa «ο Τρότσκυ είχε και συνεχίζει να έχει ισχυρή υπόγεια επιρροή. Ήταν τόσο μεγάλη που εκδόθηκαν εντολές ότι πρέπει να του δοθεί κάθε προσοχή».

Το θέμα της αναφοράς του MacLean είναι, προφανώς, ότι ο Τρότσκυ είχε οικείες σχέσεις με, και πιθανόν δούλευε για, το Γερμανικό Γενικό Επιτελείο. Ενώ είχαν εδραιωθεί τέτοιες σχέσεις, όσον αφορά στον Λένιν –στο βαθμό που ο Λένιν επιδοτούνταν και η επιστροφή του στη Ρωσία διευκολυνόταν από τους Γερμανούς– φαίνεται βέβαιο ότι ο Τρότσκυ βοηθήθηκε ομοίως. Τα $10.000 που βρήκε ο Τρότσκυ στη Νέα Υόρκη ήταν από γερμανικές πηγές και ένα πρόσφατα αποχαρακτηρισμένο έγγραφο του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ έχει ως εξής:

9 Μαρτίου 1918: Αμερικανός Πρόξενος, Βλαδιβοστόκ από Polk, Αναπληρωτή Γραμματέα του Κράτους της Washington C.C.

Για τις εμπιστευτικές σας πληροφορίες και την άμεση προσοχή: ακολουθεί η ουσία του μηνύματος της 12^ης Ιανουαρίου από τον Von Schanz της Γερμανικής Αυτοκρατορικής Τράπεζας στον Τρότσκυ, παραθέτω συγκατάθεση της αυτοκρατορικής τράπεζας προς έγκριση από το γενικό επιτελείο πιστώσεων του ποσού των 5.000.000 ρουβλίων για την αποστολή του επικεφαλής ναυτικού επιτρόπου Kudrisheff στην Άπω Ανατολή.

Αυτό το μήνυμα υποδηλώνει κάποια σύνδεση μεταξύ του Τρότσκυ και των Γερμανών τον Ιανουάριο του 1918, μια περίοδο κατά την οποία ο Τρότσκυ πρότεινε συμμαχία με τη Δύση. Το Υπουργείο Εξωτερικών δεν δίνει την προέλευση του τηλεγραφήματος, αλλά μόνο ότι προέρχεται από το Προσωπικό της Πολεμικής Ακαδημίας. Το Υπουργείο Εξωτερικών αντιμετώπισε το μήνυμα ως αυθεντικό κι ενήργησε βάσει της υποτιθέμενης γνησιότητας. Είναι σύμφωνο με το γενικό θέμα του άρθρου του συνταγματάρχη MacLean.

Οι προθέσεις και οι στόχοι του Τρότσκυ

Κατά συνέπεια, μπορούμε να οδηγηθούμε στην ακόλουθη σειρά γεγονότων: Ο Τρότσκυ ταξίδεψε από τη Νέα Υόρκη στην Πετρούπολη με ένα διαβατήριο, που προμηθεύτηκε με την παρέμβαση του Woodrow Wilson και με την δηλωμένη πρόθεση να «προωθήσει» την επανάσταση. Η βρετανική κυβέρνηση ήταν η άμεση πηγή της απελευθέρωσης του Τρότσκυ από την καναδική φυλακή τον Απρίλιο του 1917, αλλά ίσως να υπήρξαν «πιέσεις». Ο Lincoln Steffens, ένας αμερικανός κομμουνιστής, ενήργησε ως σύνδεσμος μεταξύ Wilson και Chalres R. Crane και μεταξύ Crane και Τρότσκυ. Επί πλέον, ενώ ο Crane δεν είχε επίσημη θέση, ο γιος του Richard ήταν ο έμπιστος βοηθός του υπουργού εξωτερικών Robert Lansing και ο Crane ο πρεσβύτερος είχε στη διάθεσή του υπομνηματικές και λεπτομερείς αναφορές σχετικά με την πορεία της μπολσεβίκικης επανάστασης. Επί προσθέτως, ο πρέσβης William Dodd (πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Γερμανία στην εποχή του Hitler) είπε ότι ο Crane είχε ενεργό ρόλο στη φάση της επανάστασης του Kerensky. Οι επιστολές του Steffens επιβεβαιώνουν ότι ο Crane είδε τη φάση του Kerensky ως το μόνο βήμα σε μια συνεχιζόμενη επανάσταση.

Το ενδιαφέρον σημείο, ωστόσο, δεν είναι τόσο η επικοινωνία μεταξύ ανόμοιων ατόμων όπως ο Crane, ο Steffens, ο Τρότσκυ και ο Woodrow Wilson, όσο η ύπαρξη τουλάχιστον ενός μέτρου συμφωνίας σχετικά με τη διαδικασία που έπρεπε να ακολουθηθεί –δηλαδή, η προσωρινή κυβέρνηση θεωρήθηκε ως «προσωρινή» και η «επαν-επανάσταση» επρόκειτο να ακολουθήσει.

Από την άλλη πλευρά του νομίσματος, οι προθέσεις του Τρότσκυ θα πρέπει να ερμηνευθούν με ιδιαίτερη προσοχή: ήταν έμπειρος στα διπλά παιγνίδια. Τα επίσημα έγγραφα τεκμηριώνουν σαφώς αντιφατικές ενέργειες. Για παράδειγμα, η Διεύθυνση των Υποθέσεων της Άπω Ανατολής στις ΗΠΑ έλαβε στις 23 Μαρτίου 1918 δύο εκθέσεις που προέρχονταν από τον Τρότσκυ. Η μία, με ημερομηνία 20 Μαρτίου από τη Μόσχα, προήλθε από τη ρωσική εφημερίδα Russkoe Slovo («Ρώσικη Λέξη»). Η έκθεση ανέφερε μια συνέντευξη με τον Τρότσκυ, όπου δήλωνε ότι οποιαδήποτε συμμαχία με τις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν αδύνατη:

Η Ρωσία των Σοβιέτ δεν μπορεί να ευθυγραμμιστεί… με την καπιταλιστική Αμερική, επειδή αυτό θα ήταν προδοσία. Είναι πιθανό οι Αμερικανοί να αναζητούν μια τέτοια προσέγγιση με εμάς, οδηγούμενοι από τον ανταγωνισμό τους με την Ιαπωνία, αλλά σε κάθε περίπτωση δεν υπάρχει πιθανότητα συμμαχίας για εμάς οποιουδήποτε είδους με ένα αστικό έθνος.^[7]

Η άλλη έκθεση, που επίσης προερχόταν από τη Μόσχα, είναι ένα μήνυμα που χρονολογείται στις 17 Μαρτίου 1918, τρεις μέρες νωρίτερα από τον πρέσβη Francis: «ο Τρότσκυ ζητά πέντε Αμερικανούς αξιωματικούς ως επιθεωρητές του στρατού, που οργανώνεται για την άμυνα του, καθώς επίσης ζητά ανδρες ειδικευμένους στους σιδηροδρόμους και εξοπλισμό».^[8] Αυτό το αίτημα στις ΗΠΑ είναι βέβαια ασυμβίβαστο με την απόρριψη μιας «συμμαχίας».

Πριν αφήσουμε τον Τρότσκυ, πρέπει να γίνει μια αναφορά στις δίκες παρωδία των σταλινικών στη δεκαετία του 1930 και, ιδιαίτερα, στις κατηγορίες του 1938 και στη δίκη του «αντι-σοβιετικού μπλοκ των δεξιών και των τροτσκιστών». Αυτές οι εξαναγκασμένες παρωδίες της δικαστικής διαδικασίας, που απορρίφθηκαν σχεδόν ομόφωνα στη Δύση, μπορεί να ρίξουν φως στις προθέσεις του Τρότσκυ.

Η ουσία του σταλινικού κατηγορητηρίου ήταν ότι οι τροτσκιστές ήταν πληρωμένοι πράκτορες του διεθνούς καπιταλισμού. Ο K.G. Rakovsky, ένας από τους υπερασπιστές του 1938, είπε ή σκόπευε να πει: «είμαστε η πρωτοπορία της ξένης επίθεσης, του διεθνούς φασισμού και όχι μόνο στην ΕΣΣΔ, αλλά και στην Ισπανία, την Κίνα σε όλο τον κόσμο». Η σύνοψη του «δικαστηρίου» περιλαμβάνει τη δήλωση: «δεν υπάρχει ούτε ένας άνδρας στον κόσμο που να έφερε τόση θλίψη και ατυχία σε ανθρώπους όπως ο Τρότσκυ. Είναι ο σιωπηλός πράκτορας του φασισμού…»^[9]

Τώρα, ενώ αυτό μπορεί να μην είναι απλώς λεκτικές προσβολές που συνήθως διακινούνται μεταξύ των Διεθνών κομμουνιστών της δεκαετίας του ’30 και του ’40, είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι τα θέματα πίσω από την αυτοκατηγορία είναι σύμφωνα με τα παρατιθέμενα στοιχεία. Κι επιπλέον, όπως θα δούμε αργότερα, ο Τρότσκυ ήταν σε θέση να αντλήσει υποστήριξη από τους διεθνιστές καπιταλιστές, που, παρεμπιπτόντως, ήταν επίσης υποστηρικτές του Mussolini και του Hitler.^[10]

Όσο βλέπουμε τους διεθνείς επαναστάτες και όλους τους διεθνείς καπιταλιστές αδιάλλακτους εχθρούς ο ένας του άλλου, τόσο χάνουμε ένα σημαντικό σημείο: ότι πράγματι υπήρξε κάποια επιχειρησιακή συνεργασία μεταξύ διεθνών καπιταλιστών, περιλαμβάνοντας τους φασίστες. Και δεν υπάρχει a priori αιτία να απορρίψουμε ότι ο Τρότσκυ ήταν μέρος αυτής της συμμαχίας.

Αυτή η δοκιμαστική, περιορισμένη επαναξιολόγηση θα εξεταστεί εκτενέστερα, όταν εξεταστεί η ιστορία του Michael Cruzenberg, του κύριου πράκτορα των μπολσεβίκων στην Σκανδιναβία, που υπό το ψευδώνυμο Alexander Gumberg ήταν επίσης ένας αξιόπιστος σύμβουλος της Chase National Bank στη Νέα Υόρκη και αργότερα του Floyd Odium of Atlas Corporation. Αυτός ο διπλός ρόλος ήταν γνωστός και αποδεκτός και από τους σοβιετικούς και από τους αμερικανούς εργοδότες του. Η ιστορία του Cruzenberg είναι μια περίπτωση όπου η διεθνής επανάσταση συμμάχησε με τον διεθνή καπιταλισμό.

Οι παρατηρήσεις του συνταγματάρχη MacLean ότι ο Τρότσκυ είχε «ισχυρή υπόγεια επιρροή» και ότι η εξουσία του ήταν τόσο μεγάλη, που εκδόθηκαν εντολές ότι πρέπει να του δοθεί ιδιαίτερη προσοχή» δεν είναι καθόλου ασυμβίβαστες με την παρέμβαση του Gwatkin για τον Τρότσκυ ή για το ίδιο θέμα με τα μετέπειτα γεγονότα, τις κατηγορίες των σταλινιστών στις δίκες παρωδίες του Τρότσκυ στη δεκαετία του 1930. Ούτε είναι ασυμβίβαστες με την υπόθεση Gruzenberg. Από την άλλη, ο μόνος γνωστός άμεσος σύνδεσμος ανάμεσα στον Τρότσκυ και το διεθνές τραπεζικό σύστημα είναι ο ξάδερφος του, ονόματι Abram Givatovzo, που ήταν ιδιωτικός τραπεζίτης στο Κίεβο πριν τη Ρωσική Επανάσταση και στη Στοκχόλμη μετά την επανάσταση. Ενώ ο Givatovzo δήλωνε αντι-μπολσεβίκος, στην πραγματικότητα δρούσε εκ μέρους των Σοβιετικών το 1918 σε χρηματικές συναλλαγές.

Είναι πιθανό ένα διεθνές δίκτυο να περιστρέφεται γύρω από αυτά τα γεγονότα; Πρώτον, υπάρχει ο Τρότσκυ, ένας Ρώσος διεθνιστής επαναστάτης με γερμανικές σχέσεις που αντλεί βοήθεια από δυο υποτιθέμενους υποστηρικτές της κυβέρνησης του πρίγκηπα Lvov στη Ρωσία (τον Aleinikoff και τον Wolf, ρώσους κατοίκους στη Νέα Υόρκη). Αυτά τα δύο εγείρουν τη δράση ενός φιλελεύθερου καναδού αναπληρωτή γενικού διευθυντή, ο οποίος με τη σειρά του παρεμβαίνει με έναν εξέχοντα στρατηγό του βρετανικού στρατού για το καναδικό στρατιωτικό προσωπικό. Αυτές οι διασυνδέσεις είναι όλες επιβεβαιωμένες.

Εν συντομία, οι πεποιθήσεις μπορεί να μην είναι πάντα αυτά που λέγονται ή φαίνονται. Μπορούμε, ωστόσο, να υποθέσουμε ότι ο Τρότσκυ, ο Aleinikoff, ο Coulter και ο Gwatkin, δρώντας για έναν κοινό περιορισμένο στόχο, είχαν επίσης κάτι κοινό, πάνω από την εθνική πίστη ή την πολιτική ταμπέλα. Τονίζω ότι δεν υπάρχει απόλυτη απόδειξη ότι αυτό συμβαίνει. Είναι, προς το παρόν, μόνο μια λογική υπόθεση βάσει των γεγονότων. Μια εμπιστοσύνη υψηλότερη από αυτήν που σφυρηλατήθηκε από την ανάγκη ενός άμεσα κοινού στόχου ενδεχομένως να μην είναι τίποτε περισσότερο από μια φιλία, αν και αυτό διεγείρει την φαντασία μας, όταν αναλογιστούμε έναν τέτοιο πολύγλωσσικό συνδυασμό. Μπορεί επίσης να προωθείται από άλλα κίνητρα. Η εικόνα εξακολουθεί να είναι ημιτελής.

 

σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση

Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 173, Ιούλιος-Αύγουστος 2017

^[1]. H.J. Morgan, Canadian Men and Women of the Times, 1912, 2 τόμοι (Toronto: W. Briggs, 1898-1912).

^[2]. Ιούνιος 1919, σελ. 66^α -666. Η δημόσια Βιβλιοθήκη του Toronto έχει ένα αντίγραφο· το τεύχος του MacLean στο οποίο βρίσκεται το άρθρο του συνταγματάρχη, φαίνεται ότι δεν είναι εύκολο να βρεθεί. Ωστόσο, μια περίληψη παρέχεται παρακάτω.

^[3]. [ΣτΜ] Από αυτή την παράγραφο θα θέλαμε να επισημάνουμε τα εξής: (1) ενώ στην αρχή το πρωτότυπο κείμενο αναφέρεται στον MacLean ως αντισυνταγματάρχη (Lieutenant Colonel John Bayne MacLean), στην επόμενη, χωρίς να μεσολαβήσει άλλη εξήγηση, αναφέρεται ως συνταγματάρχης (colonel). (2) Οι χαρακτηρισμοί του MacLean ως ακέραιου χαρακτήρα, που υπηρετεί στις υπηρεσίες πληροφοριών του Καναδά, δεν εκφράζουν βεβαίως δικές μας απόψεις, αλλά μεταφράζονται από το αρχικό κείμενο. Δεν επιλέξαμε να μεταφράσουμε ό,τι θα μας βόλευε ή θα μας έβρισκε απόλυτα σύμφωνους, αλλά να μεταφέρουμε στα ελληνικά αυτούσιο και πλήρες το αρχικό κείμενο του Sutton.

^[4]. Βλ. επίσης Trotsky, My Life, σελ. 236

^[5]. Σύμφωνα με την άποψή του, ο Τρότσκυ δεν έφτασε στις ΗΠΑ μέχρι τον Ιανουάριο του 1917. Το αληθινό όνομα του Τρότσκυ ήταν Bronstein· εφηύρε το όνομα «Trotsky». Το «Bronstein» είναι γερμανικό και το «Trotsky» περισσότερο πολωνικό παρά ρωσικό. Το πρώτο όνομα που του αποδίδεται συνήθως είναι Leon, αν και το πρώτο βιβλίο του Trotsky, που δημοσιεύτηκε στη Γενεύη, έχει το αρχικό «N.»Κι όχι «L.».

^[6]. Το έγγραφο με αυτή την αναφορά αποκτήθηκε το 1971 από το Βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά προφανώς ήταν γνωστό στον MacLean.

^[7]. U.S. State Dept. Decimal File, 861.00/1351.

^[8]. U.S. State Dept. Decimal File, 861.00/1341. [Σημ. Ο Τρότσκυ στην διάρκεια του εμφυλίου είχε εγκαταστήσει το στρατηγείο σε ένα τραινο με το οποίο εκινείτο.]

^[9]. Report of Court Proceedings in the Case of the Anti-Soviet «Bloc of Rightists and Trotskyites» Heard Before the Military Collegium of the Supreme Court of the USSR (Moscow: People’s Commissariat of Justice of the USSR, 1938), p. 293.

^[10]. Ο Thomas Lamont των Morgans ήταν ένας πρώιμος υποστηρικτής του Mussolini.